артиллерия

(көне франц. atillier — дайындау, жарақтау)

1) әскер түрі;

2) қару түрі немесе қару-жарақ заттарының жиынтығы;

3) артиллериялық қару-жарақ құрылысы, олардың қасиеттері мен ұрыста қолдану әдістері туралы ғылым. А. әскер түрі ретінде оперативтік бірлестіктер мен жалпы әскерлік құрамалардың, бөлімдер мен бөлімшелердің құрамына кіретін артиллериялық құрамалардан, бөлімдер мен бөлімшелерден тұрады. А-ға қару түрі (қару-жарақ заттарының жиынтығы) ретінде зеңбіректер, келте зеңбіректер, минаатарлар, кері теппейтін зеңбіректер, танкжойғыш басқарылмалы ракеталар ұрыс машиналары (ұшыру қондырғылары) және реактивтік артиллерия, артиллериялық және атқыштық оқ-дәрілер, артиллерияның қозғалу құралдары – дөңгелекті және шынжыр табанды тартқыштар және басқалар; атысты басқару аспаптары, барлау мен атысты қамтамасыз ету құралдары, барлық атқыш қарудың түрлері мен гранатаатқыштар кіреді. А-ға ғылым ретінде артиллериялық қару-жарақтың құрылысы, жобалануы, жасалуы мен қолданылуы жөніндегі, сонымен қатар оның ұрыстық қасиеттерінің, атысы мен ұрыста қолдану әдістері жөніндегі білім жиынтығы қамтылады. А. ғылымының негізгі бөлімдері: баллистика; артиллериялық зеңбіректер мен атқыш қарулардың және оқ-дәрілердің материалдық бөліктерінің құрылым негіздері; қопарғыш заттар мен дәрілер; артиллериялық өндіріс технологиясы; артиллерияны ұрыста қолдану; атыс пен атысты басқару-дың теориясы; артиллерия тарихы. Еуропада артиллерия ХІІІ ғасырдың аяғында – XIV ғасырдың басында пайда болды. XVI-XVII ғасырларда артиллерия ғылымының алғашқы негіздері қалыптаса бастады (зеңбіректер жасау мен артиллерия тактикасы жөнінде). ХІХ ғасырдың ортасынан бастап ойық ұңғылы артиллерия жасалып, ату жылдамдығы, атыстың қашықтығы мен дәлдігі артты. Бірінші дүниежүзілік соғыстың басында артиллерия далалық (жеңіл), атты әскер (тау артиллериясы), далалық ауыр және ауыр (қамал артиллериясы) А. түрлерінен тұрды. Соғыс барысында сүйемелдеуші А., зениттік А., танкатқыш А. пайда болып, минаатарлар көбейді. Екінші дүниежүзілік соғыста, әсіресе, зениттік, танкатқыш, реактивтік және өздігінен жүретін А. жан-жақты дамыды, сонымен қатар жоғарғы және ерекше қуатты А. қолданылды. Қазіргі кездегі құрлықтағы әскер А-сы әскер А-сына резервтік А., ал атқаратын міндеттеріне орай жер үсті және зениттік А. болып бөлінеді. Жер үсті А-сы ұрыстық қасиеттеріне байланысты: зеңбіректік, келте зеңбіректік, реактивтік, танкатқыштық А., тау А-сы және минаатарлар болып, қозғалыс түріне байланысты өздігінен жүретін, тіркелетін, өзі жүретін, тасылатын және стационарлық А. болып бөлінеді. Әскери-теңіз флотының А-сы (теңіз А-сы) кемелік және жағалаулық А-дан тұрады. Құрылымдық ерекшеліктері бойынша А-лық жүйелер ұңғылы, ойық ұңғылы, тегіс ұңғылы, кері теппейтін, реактивтік казематтық, әмбебапты А-ға бөледі. Батарея — А-ның атыстық және тактикалық бөлімшесі, ал оның негізгі атыстық бөлімшесі болып 2—4 батареядан құралған дивизион саналады. А-лық дивизиондар бірігіп А-лық полкті немесе А-лық бригаданы, ал бригадалар (полктар) бірігіп А-лық дивизияны құрайды. Шетел армияларында А-лық зеңбіректердің негізгі үлгілері 105 және 155 мм-лік зеңбіректер, 105—155 және 203 мм келте зеңбіректер, 110 мм және басқа реактивтік снарядтардың ұшыру қондырғылары, 81-106,7 және 120 мм минаатарлар, 90 мм танкатқыш зеңбіректер, 106 және 120 мм кері теппейтін зеңбіректер және әр түрлі танкіге қарсы басқарылатын ракеталар болып саналады. Зеңбіректердің атыс қашықтығы 13—33 км, келте зеңбіректерде – 24 км-ге дейін, минаатардың атыс қашықтығы 5—10 км. Белсенді реактивті снарядтарды пайдаланғанда, ол едәуір ұлғаяды. Әрқилы атыс тапсырмаларын орындау үшін А-да әр түрлі оқ-дәрі қолданылуы мүмкін. Ұрыста (операцияда) А. атыс тапсырмаларын әскердің басқа түрлерінің мүддесіне сай орындайды. Оның ұрыста қолданылуының негізгі принциптері: маңызды бағыттарда жаппай қолдану, атыстың тосындығы мен дәлдігі, жаяу әскермен, танктермен, әскердің басқа түрлерімен және авиациямен өзара бірлікте қимылдауы, артиллерия атысы мен маневрін үздіксіз және икемді басқару.